अस्तित्वको अर्थ खोज्दै

मेरा शब्दहरू भारी छन्, बोझिला छन्, सायद बुझ्नलाई पनि कठिन। किनकि, यिनले बोकेको अनुभूति सतही छैन, यो त जीवनको त्यो गहिराइबाट निस्केको छ, जहाँ पीडाले गाँठो परेर बसेको हुन्छ, जहाँ अभावले मुटुमा चिरा पारेको हुन्छ, अनि जहाँ भविष्य एक अनिश्चित, कुहिरोले ढाकेको उपत्यका जस्तो देखिन्छ। तर, यही बोझिलोपनभित्र, यही जटिलताभित्र, मेरो सत्य लुकेको छ, मेरो भोगाइको सार लुकेको छ।

मेरो जन्म त्यस धर्तीमा भयो, जहाँ प्रकृति एकातिर आफ्नो अनुपम सौन्दर्यले मन लोभ्याउँथी भने अर्कोतिर आफ्नो कठोरताले जीवनलाई हरपल चुनौती दिइरहन्थी। अग्ला, हिमाच्छादित चुचुराहरूको दूर दृश्य, हरिया डाँडापाखाहरूमा गुञ्जने चराहरूको चिरबिर, अनि खेतका गराहरूमा लहलहाउने धानका बालाहरू – यी सबै बाल्यकालका अमिट छापहरू हुन्। तर, यही सुन्दरताको पृष्ठभूमिमा लुकेको थियो एउटा कठोर यथार्थ – गरिबीको, अभावको, सीमितताको।

हाम्रो घर, जसलाई घर भन्नु पनि सायद अलि बढी नै हुन्थ्यो, माटो र ढुङ्गाले बनेको, खरले छाएको एउटा झुप्रो थियो। वर्षायाममा छानो चुहिन्थ्यो, हिउँदमा भित्ताबाट छिरेको चिसो सिरेटोले शरीर कमाउँथ्यो। घरभित्रका सीमित सामानहरू, पुराना र मक्किएका भाँडाकुँडाहरू, अनि भित्तामा टाँसिएका देवीदेवताका धुमिल तस्बिरहरू – यिनै थिए हाम्रो भौतिक सम्पत्ति। तर, यी सबैभन्दा अमूल्य थियो, मेरा बाउआमाको असीम स्नेह र उहाँहरूको अथक परिश्रम।

मेरा बा, एक सोझा र इमान्दार कृषक। उहाँको दिन खेतबारीको माटोसँग खेल्दै बित्थ्यो। उहाँको निधारमा पसिनाका धारा कहिल्यै सुकेनन्, हातका ठेला कहिल्यै हराएनन्। उहाँको काँधमा परिवारको भारी थियो, तर उहाँले कहिल्यै गुनासो गर्नुभएन। उहाँको मौनतामा पनि एउटा गहिरो सङ्कल्प झल्किन्थ्यो – आफ्ना सन्तानलाई आफूले भोगेको दुःखबाट मुक्त गराउने सङ्कल्प। मेरी आमा, सहनशीलता र ममताकी प्रतिमूर्ति। घरधन्दा, मेलापात, गाईवस्तुको स्याहार – उहाँको जीवन यिनै कामहरूमा समर्पित थियो। उहाँका आँखाहरूमा मैले सधैं एउटा अव्यक्त पीडा र एउटा असीम आशाको द्वन्द्व देखेको छु। उहाँका चाउरिएका गालाहरू र फुटेका पैतालाहरूले परिश्रमको कथा भन्थे, तर उहाँको मुस्कानले सधैं मलाई ढाडस दिन्थ्यो।

बाल्यकाल अबोध थियो, तर पूर्ण रूपमा निर्दोष थिएन। छिमेकीका छोराछोरीले नयाँ लुगा लगाउँदा, मीठोमसिनो खाँदा, वा रङ्गीन खेलौनासँग खेल्दा मेरो बालमनमा पनि एउटा अज्ञात इच्छाको टुसा पलाउँथ्यो। दशैंमा एकसरो नयाँ कपडा किन्न पनि बाउले साहुसँग ऋण लिनुपर्दा, वा पेटभरि खान नपुगेर आमाले आफ्नो भाग मलाई दिँदा, मभित्र एउटा प्रश्न जन्मिन्थ्यो – किन? किन हाम्रो जीवन यस्तो छ? यो प्रश्नको उत्तर मसँग थिएन, न त मेरा बाउआमासँग नै। उहाँहरू केवल नियतिलाई दोष दिएर चित्त बुझाउनुहुन्थ्यो।

तर, यही अभाव र गरिबीको बीचमा पनि उहाँहरूले एउटा सपना रोप्नुभएको थियो – मेरो शिक्षाको सपना। उहाँहरू अक्षर चिन्नुहुन्नथ्यो, तर अक्षरमा लुकेको शक्तिको आभास सायद उहाँहरूलाई थियो। उहाँहरू चाहनुहुन्थ्यो, म पढूँ, ठूलो मान्छे बनूँ, र यो गरिबीको दुष्चक्रबाट बाहिर निस्कूँ। उहाँहरूको यो सपना मेरो लागि केवल सपना थिएन, यो त एउटा गह्रुङ्गो भारी थियो, एउटा पवित्र जिम्मेवारी थियो।

गाउँको एकमात्र प्राथमिक विद्यालय, त्यो पनि जीर्ण अवस्थामा। तैपनि, मेरा पाइलाहरू हरेक बिहान त्यतै लम्किन्थे, मनमा ज्ञानको अतृप्त प्यास लिएर। फाटेको कमिज, चप्पल नलगाएका नाङ्गा खुट्टाहरू, अनि पेटमा भोकको ज्वाला बोकेर म कक्षाकोठामा पुग्थें। शिक्षकहरू पनि सीमित थिए, स्रोतसाधनको अभाव थियो। तर, मेरा लागि ती अक्षरहरू, ती शब्दहरू, ती सूत्रहरू एउटा नयाँ संसारको ढोका थिए। म किताबहरूमा हराउँथें, अक्षरहरूमा भविष्य खोज्थें।

घर फर्केपछि, कितावको पाना पल्टाउनुअघि मेलापातमा सघाउनु, गाईबस्तु चराउनु मेरो दैनिकी थियो। साँझ परेपछि, मट्टितेलको टुकीको मधुरो उज्यालोमा म अक्षरहरूसँग पौंठेजोरी खेल्थें। निद्राले आँखा छोप्न खोज्दा, बाउआमाको थकित अनुहार सम्झिन्थें, उहाँहरूको सपना सम्झिन्थें, अनि फेरि कितावमा घोत्लिन्थें। मेरो पढाइप्रतिको लगाव देखेर उहाँहरूको अनुहारमा जुन सन्तुष्टिको भाव झल्किन्थ्यो, त्यो नै मेरो सबैभन्दा ठूलो प्रेरणा थियो।

तर, यात्रा सहज थिएन। उच्च शिक्षाको लागि गाउँ छोड्नुपर्ने भयो। सहर, त्यो मेरा लागि एउटा अपरिचित, रहस्यमय र भयवित कल्पनाको केन्द्र थियो। बाउआमाको मनमा द्विविधा थियो – छोरालाई आफूबाट टाढा पठाउने पीडा एकातिर, उसको भविष्य बनाउने अभिलाषा अर्कोतिर। अन्ततः, उहाँहरूले आफ्नो छातीमा ढुङ्गा राखेर मलाई बिदा दिनुभयो। आमाका आँखाबाट खसेका आँसुका ढिकाहरूले मेरो बाटो भिजाएका थिए, बाउको कम्पित हातले मेरो काँधमा राखेको भरोसाको भारीले मलाई थिचेको थियो। उहाँहरूले गाउँको अलिकति जग्गा बेचेर, केही ऋण काढेर मेरो लागि पैसाको जोहो गर्नुभएको थियो। त्यो पैसा केवल पैसा थिएन, त्यो उहाँहरूको रगत, पसिना र सपनाको अंश थियो।

सहर...। अपेक्षा र यथार्थबीचको खाडल यति गहिरो होला भन्ने मैले कल्पना पनि गरेको थिइनँ। गाउँको शान्त, स्निग्ध वातावरणबाट एकाएक सहरको कोलाहल, भीडभाड, धुलोधुवाँ र कृत्रिमतामा पुग्दा म निस्सासिएँ। यहाँ मानिसहरू दौडिरहेका थिए, तर कता दौडिरहेका थिए, कसैलाई थाहा थिएन। यहाँ ठूलाठूला महलहरू थिए, तर ती महलहरूभित्र बस्ने मानिसहरूको मन कत्रो थियो, त्यो अज्ञात थियो। यहाँ अवसरहरू थिए भनिन्थ्यो, तर ती अवसरहरू मेरा लागि फलामको च्युरा चपाउनुसरह थिए।

एउटा सानो, अँध्यारो, ओसिलो कोठा भाडामा लिएँ, जहाँ मुश्किलले एउटा खाट अट्थ्यो। कलेज भर्ना भएँ, तर कलेजको शुल्क, किताबकापीको खर्च, अनि दुई छाक टार्ने समस्याले मलाई हरपल पिरोलिरह्यो। बाउआमाले पठाएको पैसा समुद्रमा खन्याएको एक थोपा पानीजस्तै थियो। मैले काम खोज्न थालें। कहिले होटलमा भाँडा माझेँ, कहिले निर्माण क्षेत्रमा मजदुरी गरेँ, कहिले भारी बोकें। दिनभरिको शारीरिक श्रमले शरीर गलित हुन्थ्यो, रातमा पढ्न बस्दा अक्षरहरू नाच्न थाल्थे। कलेजका सहपाठीहरू रमाइलो गर्दा, घुमफिर गर्दा, म भने आफ्नो पेट पाल्ने र कोठाभाडा तिर्ने चिन्तामा डुबिरहेको हुन्थें।

सहरको जीवनले मलाई धेरै कुरा सिकायो, तर तीमध्ये अधिकांश तीता थिए। मानिसहरूको स्वार्थ, धोका, उपेक्षा, अनि गरिबप्रतिको तिरस्कार – मैले यी सबैलाई नजिकबाट भोगें। कैयौं रातहरू भोकै सुतें, कैयौं पटक अपमानित भएँ, कैयौं पटक एक्लोपनले मलाई निल्यो। गाउँको सम्झना, बाउआमाको माया, अनि उहाँहरूको सपनाले मलाई बाँच्ने ऊर्जा दिन्थ्यो, तर कहिलेकाहीं यस्तो लाग्थ्यो, म यो बोझ थाम्न सक्दिनँ। निराशाको कालो बादलले मलाई यसरी घेर्थ्यो कि सास फेर्न पनि गाह्रो हुन्थ्यो।

यो सङ्घर्षको भूमरीमा, पढाइ कता छुट्यो, पत्तै भएन। कलेज नियमित जान सकिनँ, परीक्षाहरू बिग्रे। जुन सपना बोकेर म सहर पसेको थिएँ, त्यो सपना मबाट झन् झन् टाढा भागिरहेको थियो। मभित्र एउटा भयङ्कर अन्तर्द्वन्द्व चलिरहेको थियो – एकातिर बाउआमाप्रतिको कर्तव्यबोध, अर्कोतिर आफ्नो असफलताको ग्लानि। म एउटा चक्रव्यूहमा फसेको अभिमन्युजस्तो भएको थिएँ, जसलाई भित्र छिर्ने बाटो त थाहा थियो, तर बाहिर निस्कने कुनै उपाय थिएन।

जीवनमा यस्ता क्षणहरू पनि आउँदा रहेछन्, जब सबै आशाहरू मरिसकेका हुन्छन्, जब भविष्य एउटा अन्धकार सुरुङजस्तो देखिन्छ, जसको अर्को छेउ छैन। मेरो जीवनमा पनि त्यो क्षण आयो। लगातारको असफलता, आर्थिक सङ्कटको चरमोत्कर्ष, अनि घरबाट आएको एउटा अप्रिय समाचार – बाउ बिरामी पर्नुभएको थियो, गम्भीर बिरामी। उपचारको लागि पैसा थिएन। म यहाँ सहरमा दुई पैसा कमाउन नसकेर भौंतारिरहेको थिएँ, उता बाउ मृत्युसँग लडिरहनुभएको थियो।

त्यो रात, म आफ्नो कोठाको अँध्यारोमा एक्लै रोएँ, धेरै बेर रोएँ। मलाई आफ्नो अस्तित्वप्रति नै घृणा जागेर आयो। म कस्तो अभागी छोरो, जसले आफ्नो जन्म दिने बाउआमाको दुःखमा मल्हम लगाउनु त परै जाओस्, उहाँहरूको पीडाको कारण बनिरहेको थिएँ। उहाँहरूले मेरो लागि देखेको सपना, मेरो लागि गरेको त्याग, सबै व्यर्थ भएको थियो। म हारेको थिएँ, नराम्रोसँग हारेको थिएँ।

त्यो रात, मलाई पहिलो पटक जीवनप्रति चरम वितृष्णा जाग्यो। यस्तो जीवन बाँच्नुको के अर्थ, जहाँ केवल दुःख छ, पीडा छ, असफलता छ? यो सङ्घर्ष, यो दौडधुप, यो सबै निरर्थक लाग्यो। मलाई लाग्यो, यो गरिबी, यो अभाव, यो मेरो नियति हो, जसबाट म कहिल्यै उम्कन सक्दिनँ। नैराश्यको त्यो गहिरो खाडलमा म यसरी भासिएँ कि मलाई त्यहाँबाट बाहिर निस्कने कुनै उपाय देखिएन। मनमा अनेकौं नकारात्मक विचारहरू सल्बलाउन थाले। यो संसार, यो समाज, यो व्यवस्थाप्रति मेरो मनमा विद्रोहको आगो दन्किन थाल्यो। तर, त्यो विद्रोह पनि कस्तो निरीह ! मसँग न शक्ति थियो, न सामर्थ्य। म केवल आफ्नो नियतिलाई सराप्न सक्थें, आफ्नो विवशतामा आँसु बगाउन सक्थें।

सहरका अग्ला भवनहरू मलाई गिज्याइरहे जस्तो लाग्थ्यो, सडकका चिल्ला गाडीहरू मेरो गरिबीको उपहास गरिरहे जस्तो लाग्थ्यो। हरेक सफल देखिने अनुहारमा म आफ्नो असफलताको प्रतिबिम्ब देख्थें। म एक्लो थिएँ, नितान्त एक्लो। यो विशाल सहरमा, लाखौं मानिसहरूको भीडमा, म आफ्नो पहिचान हराएको, आफ्नो लक्ष्यबाट भड्किएको एउटा निरीह प्राणी मात्र थिएँ। व्यर्थताको यो अनुभूति यति प्रबल थियो कि मलाई सास फेर्न पनि कठिन भइरहेको थियो।

जब अन्धकार सबैभन्दा गहिरो हुन्छ, तब नै उज्यालोको झिनो किरण देखिने सम्भावना पनि हुन्छ। 

मेरो नैराश्यको चरम सीमामा पनि कतै, कुनै कुनामा, आशाको एउटा सानो बीज जीवितै रहेछ। त्यो बीज के थियो? सायद, मेरी आमाको आँसुले भिजेको अनुहार, मेरा बाउको मौन तर दृढ सङ्कल्प, या मेरो आफ्नै अन्तर्मनमा लुकेको अदम्य जिजीविषा? मलाई थाहा छैन।

एकदिन, कामबाट थकित भएर फर्किंदै गर्दा, मैले सडक किनारमा एउटा बालकलाई देखें। ऊ च्यातिएको लुगामा थियो, खुट्टा नाङ्गै थिए, तर उसको हातमा एउटा पुरानो, मक्किएको किताब थियो, र ऊ त्यसमा तल्लीन थियो। उसको अनुहारमा एउटा अनौठो चमक थियो, ज्ञानप्रतिको तीव्र उत्कण्ठा थियो। त्यो दृश्यले मलाई भित्रैदेखि हल्लाइदियो। मैले आफूलाई त्यो बालकमा देखें, आफ्नो अतीतलाई देखें। त्यो बालकले पनि त सङ्घर्ष गरिरहेको थियो, अभावसँग जुधिरहेको थियो, तर उसले हार् मानेको थिएन। उसको आँखामा भविष्यको सपना थियो।

त्यो क्षण, मलाई एउटा गहिरो आत्मबोध भयो। हार मान्नु, निराश हुनु, जीवनदेखि भाग्नु कायरता हो। मेरा बाउआमाले मलाई यो सिकाउनु भएको थिएन। उहाँहरूले मलाई सङ्घर्ष गर्न सिकाउनु भएको थियो, दुःखमा पनि नआत्तिन सिकाउनु भएको थियो। मैले उहाँहरूको सपनालाई यसरी मर्न दिन सक्दिनँ। मैले आफ्नो लागि मात्र होइन, उहाँहरूको लागि पनि बाँच्नुपर्छ, लड्नुपर्छ।

मैले हार स्वीकार गरिनँ। फेरि उठें, धुलो टकटक्याएँ, र नयाँ सङ्कल्पका साथ अघि बढ्ने निर्णय गरें। मैले बुझें, सफलता रातारात मिल्दैन, सपना एकैदिनमा पूरा हुँदैन। यो त एउटा निरन्तर यात्रा हो, एउटा अनवरत सङ्घर्ष हो। मैले पढाइलाई निरन्तरता दिने तर फरक ढङ्गले सोच्न थालें। औपचारिक शिक्षाको ढोका बन्द भए पनि ज्ञान आर्जन गर्ने अन्य बाटाहरू खुला थिए। मैले कामसँगै स्वाध्ययन गर्न थालें, पुस्तकालय धाउन थालें, अनुभवबाट सिक्न थालें।

मैले आफ्नो दृष्टिकोण बदलें। सहरको कोलाहलमा पनि शान्ति खोज्न सिकें, मानिसहरूको स्वार्थभित्र पनि कतै लुकेको मानवता देख्न थालें। मैले सानासाना कुराहरूमा खुशी खोज्न थालें – कामबाट फर्केर तातो चिया पिउँदाको आनन्द, कहिलेकाहीं घरबाट आएको चिठी पढ्दाको सन्तुष्टि, कुनै नयाँ कुरा सिक्दाको उत्साह।

निराशा पूर्ण रूपमा हटेको थिएन, तर अब त्यसले मलाई नियन्त्रण गर्न सक्दैनथ्यो। दुःख र पीडा जीवनका अभिन्न अङ्ग हुन् भन्ने सत्यलाई मैले स्वीकार्न सिकें। बाउको स्वास्थ्य अवस्था अझै चिन्ताजनक थियो, आर्थिक सङ्कट कायमै थियो, भविष्य अझै अनिश्चित थियो। तर, अब मभित्र एउटा नयाँ आत्मविश्वास जागेको थियो, एउटा नयाँ ऊर्जा सञ्चार भएको थियो। मलाई थाहा थियो, बाटो लामो छ, कठिन छ, तर म हिँड्न छोड्नेछैन।

यो सङ्घर्ष र अन्तर्द्वन्द्वको बीचमा, मैले एउटा अनौठो आश्रय पाएँ – शब्दहरूको संसारमा। जब म आफ्नो पीडा, आफ्नो निराशा, आफ्नो छटपटी कसैलाई व्यक्त गर्न सक्दैनथें, तब म कागज र कलम लिएर बस्थें। मेरा औंलाहरू चल्न थाल्थे, र मेरो अन्तर्मनका गाँठाहरू शब्दहरूको माध्यमबाट फुक्न थाल्थे। लेख्नु मेरा लागि केवल रहर थिएन, यो त मेरो उपचार थियो, मेरो आत्म-अभिव्यक्तिको माध्यम थियो।

मैले आफ्नो भोगाइ, आफ्नो अनुभूति, आफ्नो देखेको संसारलाई शब्दहरूमा उतार्न थालें। गरिबीको यथार्थ, गाउँले जीवनको सरलता र जटिलता, सहरको कृत्रिमता, मानिसहरूका सपना र विवशताहरू – यी सबै मेरा लेखनका विषय बने। मेरा शब्दहरू अक्सर भारी हुन्थे, तीता हुन्थे, किनकि तिनले बोकेको सत्य नै त्यस्तै थियो। तर, तिनमा कतै न कतै आशाको एउटा झिल्को पनि हुन्थ्यो, परिवर्तनको एउटा क्षीण सम्भावना पनि लुकेको हुन्थ्यो।

लेखनले मलाई सोच्न सिकायो, विश्लेषण गर्न सिकायो। मैले आफ्नो व्यक्तिगत दुःखभन्दा माथि उठेर समाजको, व्यवस्थाको, र समग्र मानवीय अवस्थाको बारेमा चिन्तन गर्न थालें। किन यति धेरै असमानता छ? किन निर्दोषहरूले दुःख पाउँछन्? के मान्छे हुनुको अर्थ केवल सङ्घर्ष गर्नु मात्र हो? यी प्रश्नहरूको उत्तर खोज्ने क्रममा म दर्शन, साहित्य र इतिहासका पानाहरूमा डुब्न थालें।

मैले बुझें, जीवनको अर्थ कुनै पूर्वनिर्धारित लक्ष्यमा पुग्नु मात्र होइन, बरु त्यो यात्रामा आउने हरेक अनुभवलाई, हरेक चुनौतीलाई, हरेक खुशी र दुःखलाई आत्मसात गर्दै अघि बढ्नु हो। मेरा बाउआमाको सपना केवल मेरो भौतिक सफलतामा सीमित थिएन, त्यो त म एक असल, संवेदनशील र सचेत मानिस बनूँ भन्नेमा थियो। सायद, म पूर्ण रूपमा सफल नहोला, उहाँहरूले सोचेजस्तो "ठूलो मान्छे" नबनुँला, तर मैले मानवतालाई बुझ्ने प्रयास गरिरहेको छु, मैले आफ्नो भोगाइबाट सिक्ने प्रयास गरिरहेको छु, र मैले आफ्नो सत्यलाई शब्दहरू मार्फत अभिव्यक्त गर्ने साहस गरिरहेको छु। यो पनि त एउटा उपलब्धि हो, होइन र?

आज, म जीवनको त्यो मोडमा उभिएको छु, जहाँबाट फर्केर हेर्दा अतीतका डोबहरू स्पष्ट देखिन्छन्, अनि अगाडि हेर्दा भविष्य अझै पनि कुहिरोले ढाकिएको छ। म अझै पनि त्यो गाउँले केटो नै हुँ, जसको जराहरू माटोसँग जोडिएका छन्। घरको दुःख, पैसाको कमी, बाउआमाको सपना – यी यथार्थहरू अझै पनि मेरा साथमा छन्, सायद जीवनभर रहनेछन्।

तर, अब म पहिलेको जस्तो निरीह र दिशाहीन छैन। सङ्घर्षले मलाई परिपक्व बनाएको छ, दुःखले मलाई संवेदनशील बनाएको छ, अनि असफलताले मलाई थप दृढ बनाएको छ। निराशाका बादलहरू अझै पनि मडारिन्छन्, तर अब मलाई थाहा छ, ती बादलहरूभन्दा माथि सूर्य सधैं चम्किरहेको हुन्छ। आशाको त्यो झिनो दीपशिखा, जुन मेरो अन्तर्मनको कुनामा बलिरहेको थियो, त्यो अब अलि बढी प्रज्वलित भएको छ।

मेरो यात्रा जारी छ। कहाँ पुग्छु, थाहा छैन। सफलताको कुन परिभाषामा म खरो उत्रन्छु, त्यो पनि अज्ञात छ। तर, म हिँडिरहनेछु, लडिरहनेछु। मेरा बाउआमाको सपनाको भारी अब मलाई बोझ लाग्दैन, बरु त्यो मेरो प्रेरणाको स्रोत बनेको छ। म उहाँहरूको त्यागलाई सार्थक बनाउने प्रयास गर्नेछु, आफ्नै तरिकाले।

यो कथाको अन्त्य छैन, किनकि जीवन चलिरहन्छ, सङ्घर्ष चलिरहन्छ। यो त केवल एउटा अन्तराल हो, जहाँ बसेर मैले आफ्नो अतीतलाई नियालेको छु, वर्तमानलाई आत्मसात गरेको छु, र भविष्यप्रति एउटा अविचल आशा राखेको छु। मेरा यी जटिल, बोझिला र दुर्बोध्य शब्दहरू सायद सबैले नबुझ्लान्, तर जसले बुझ्छ, उसले मेरो आत्माको त्यो गहिरो वेदना र त्यो अदम्य आशाको कम्पन अवश्य महसुस गर्नेछ। म त्यो गाउँले केटो, नियतिको क्रूर परिधिमा उभिएर पनि, आशाको अनन्त क्षितिजतिर हेरिरहेको छु, निरन्तर, अविराम...। यो यात्रा नै मेरो जीवन हो, यो सङ्घर्ष नै मेरो परिचय हो।