मौन चित्कार

म........ म धुलो र ढुङ्गाले बनेको यो देशको एउटा नगण्य कण। मेरो जन्म गोर्खाको एउटा कुनामा भयो, जब देश एउटा अनिश्चित भविष्यको भुमरीमा फस्दै थियो। मलाई याद छैन त्यो बेलाको हावा कस्तो थियो, तर मेरा बाआमाका आँखामा मैले पछि देखेको संशय र त्रासले भन्छ – त्यो समय सहज थिएन। भर्खरै प्रजातन्त्र आएको भनिएको थियो रे। मान्छेहरूले उन्मुक्तिको सास फेरेका थिए रे! मेरा बा, गाउँकै स्कुलका मास्टर, अक्सर साँझमा रेडियो सुनेर भन्नुहुन्थ्यो, "अब देश बन्छ, छोरा। अब तेरो भविष्य उज्यालो हुन्छ।" तर त्यो उज्यालो कस्तो थियो? के त्यो मेरो जीवनसम्म आइपुग्यो? अहँ, सायद त्यो क्षितिजमा देखिएको मृगतृष्णा मात्र थियो।

मेरो बाल्यकाल... कस्तो थियो? सम्झिन खोज्छु, तर यादहरू अस्पष्ट छन्, धुवाँले ढाकेको बिहानी जस्तो। गाउँको धूलोमाटोमा खेलेको, साथीहरूसँग गुच्चा खेलेको, खोलामा पौडी खेलेको... यी सबै सम्झनाहरूमा पनि कताकता एउटा अज्ञात डरको छायाँ मडारिएको पाउँछु। बाले मलाई अक्षर चिनाउँदै गर्दा कहिलेकाहीँ झस्किनुहुन्थ्यो। पर कतै बन्दुक पड्केको मधुरो आवाज आउँथ्यो। 'माओवादी' भन्ने शब्द पहिलोपटक सुनेको त्यस्तै बेला हो। त्यो शब्दसँगै बाआमाको अनुहारमा देखिने त्रासले मलाई पनि भयभीत बनाउँथ्यो। सुरु भएको भनिएको 'जनयुद्ध' ले बिस्तारै हाम्रो गाउँलाई पनि अँगालो हाल्दै थियो। बा कहिले 'माओवादी' त कहिले 'सरकारी सेना' को कुरा गर्नुहुन्थ्यो। दुवैथरी गाउँमा आउँथे, जान्थे। को आफ्नो, को बिरानो? छुट्याउनै गाह्रो। त्यो अबोध बाल मस्तिष्कले के बुझ्थ्यो र राजनीति! तर, डर बुझ्थ्यो। असुरक्षा बुझ्थ्यो। राति सुत्दा पनि आमाले च्याप्प समातेको, बाले बेलाबेला ढोकाबाट चिहाएको दृश्य अझै मेरो मानसपटलमा धुमिल रूपमा नाचिरहन्छ।

"छोरा, तँलाई थाहा छ, देशमा के भइरहेको छ?" एकदिन बाले मलाई सोध्नुभएको थियो, म सायद चार वर्षको थिएँ होला।

मैले के जवाफ दिन्थेँ र? मुन्टो हल्लाएँ मात्रै।

उहाँले लामो सास फेर्दै भन्नुभयो, "ठूलो भएपछि बुझ्छस्। तर जस्तो भए पनि, मान्छे भएर बाँच्नुपर्छ।"

'मान्छे भएर बाँच्नु'... कति गहन थियो त्यो वाक्य! तर त्यो बेला मेरा लागि त्यो केवल शब्दहरूको थुप्रो थियो।

म चार वर्षको थिएँ, जब देशमा अर्को प्रलय आयो – दरबार हत्याकाण्ड। राजा वीरेन्द्र र उहाँको वंशनाश! त्यो दिन मलाई राम्ररी याद छ। गाउँ नै स्तब्ध थियो। मान्छेहरू भेला भएर रेडियो सुनिरहेका थिए। सबैका आँखा रसाएका थिए। आमा भक्कानिनुभएको थियो। बा पनि गम्भीर देखिनुहुन्थ्यो। उहाँले मलाई भन्नुभएको थियो, "हाम्रो राजालाई मारेछन्, छोरा।"

'राजा'? मेरो लागि त्यो एउटा अमूर्त शक्ति थियो, जसलाई हामी दसैँमा टीका लगाउँदा सम्झिन्थ्यौं। तर त्यो दिन, मान्छेहरूको अनुहारमा देखिएको पीडा र विस्मातले मलाई पनि छोयो। केही ठूलै गुमाएको अनुभूति भयो। देशको अभिभावक गुमेको जस्तो। त्यसपछि ज्ञानेन्द्र राजा भए। तर मान्छेहरूको मनमा चिसो पसेको थियो। विश्वास टुटेको थियो। त्यो घटनाले देशको राजनीतिमा मात्र होइन, मान्छेहरूको मनोविज्ञानमा पनि गहिरो असर पारेको थियो। द्वन्द्व झन् चर्किने संकेतहरू देखिन थालेका थिए। संकटकाल लाग्यो। 'शान्ति वार्ता' भन्ने शब्द पनि सुनियो, तर त्यो पनि हावामै बिलायो।

"बा, अब के हुन्छ?" मैले सोधेको थिएँ।

उहाँको जवाफ थिएन, केवल मेरो कपाल मुसारिरहनुभएको थियो। उहाँको मौनतामा लुकेको भय मैले त्यतिबेला नबुझे पनि, अहिले सम्झँदा मुटु गाँठो पर्छ। त्यो मौनता सायद आउँदै गरेको अँध्यारो भविष्यको संकेत थियो।

त्यसपछिका वर्षहरू... ती मेरो बाल्यकालका सबैभन्दा भयावह वर्षहरू थिए। द्वन्द्वले हाम्रो गाउँलाई नराम्ररी गाँज्यो। दिनदहाडै गोली चल्थ्यो। कहिले माओवादीको दबदबा, कहिले सेनाको। हामी सर्वसाधारण दुई ढुङ्गाबीचको तरुल जस्तै भयौं। स्कुलहरू बन्द हुन थाले। साथीहरू बिस्तारै हराउँदै गए। कोही सहर पसे, कोही 'पार्टी' (माओवादी) मा लागे, कोही 'सेना' ले लगेको खबर आयो।

राजा ज्ञानेन्द्रले संसद विघटन गरे, पछि आफैँले शासन सत्ता हातमा लिए। 'प्रजातन्त्र' भन्ने शब्द फेरि किताबका पानामा सीमित भयो। गाउँमा सेनाको उपस्थिति बाक्लियो। चेकिङ, खानतलासी, सोधपुछ सामान्य हुन थाल्यो। रात परेपछि घरबाहिर निस्कनु अपराध जस्तै थियो।

एक रात, ढोका ढकढकियो। सेना थिए। बालाई सोधपुछका लागि भनेर लगे। आमा रुनुभयो, कराउनुभयो, तर कसले सुन्ने? त्यो रात म आमाको काखमा टाँस्सिएरै सुतेँ, तर निद्रा परेन। भोलिपल्ट बा फर्किनुभयो, तर उहाँ पहिलेको जस्तो हुनुहुन्नथ्यो। शरीरभरि निलडाम थिए, आँखामा गहिरो त्रास थियो। उहाँले केही बोल्नुभएन, तर उहाँको मौनताले हजारौं शब्द बोलिरहेको थियो।

त्यसको केही महिनापछि, अर्को रात, फरक समूह आयो। उनीहरूले आफूलाई 'क्रान्तिकारी' भने। उनीहरूले पनि बासँग केही 'छलफल' गर्न चाहे। बा जान मान्नुभएन। झ्यालबाट हाम फालेर भाग्न खोज्नुभयो। पर कतै गोली चलेको आवाज आयो... त्यसपछि... त्यसपछि मैले बालाई कहिल्यै देखिनँ।

त्यो रात मेरो बाल्यकालको अन्त्य थियो। म केवल ८ वर्षको थिएँ। मेरो संसार ध्वस्त भएको थियो। आमा पागल जस्तै हुनुभयो। मेरो कलिलो मस्तिष्कले त्यो पीडा सहन सकेन। म घण्टौंसम्म टोलाएर बस्थेँ। 'बा कहाँ जानुभयो?' यो प्रश्नले मलाई निरन्तर घोचिरहन्थ्यो। कसैले भन्यो, 'सेनाले मारेछ।' कसैले भन्यो, 'माओवादीले लगेछ।' सत्य के थियो, मलाई कहिल्यै थाहा भएन। मेरो लागि, मेरो बा केवल 'हराउनुभयो' – देशको त्यो रक्तरंजित इतिहासको एउटा अज्ञात पानामा।

"किन? किन भयो यस्तो?" म आफैलाई सोध्थेँ। "के गल्ती थियो बाको? उहाँ त केवल अक्षर चिनाउनुहुन्थ्यो! मान्छे बन्न सिकाउनुहुन्थ्यो! के मान्छे बन्न खोज्नु अपराध हो यो देशमा?" जवाफ मसँग थिएन, न त यो देशसँगै थियो होला।

त्यसपछि आमाले मलाई र मेरी सानी बहिनीलाई लिएर गाउँ छोड्नुभयो। हामी कता गयौं, मलाई राम्रोसँग याद छैन। सायद पोखरा नजिकैको कुनै सानो बस्ती थियो। आमाले ज्याला मजदुरी गरेर हामीलाई पाल्न थाल्नुभयो। उहाँको अनुहारबाट हाँसो हराएको थियो। मेरो मनबाट बाल्यकाल।

देशमा फेरि आन्दोलन चर्कियो – 'दोस्रो जनआन्दोलन'। मान्छेहरू फेरि सडकमा आए। 'लोकतन्त्र', 'गणतन्त्र' जस्ता शब्दहरू फेरि सुनिन थाले। राजा ज्ञानेन्द्रले घुँडा टेके, संसद पुनर्स्थापित भयो। म नौ वर्षको थिएँ। पोखराको सडकमा नारा लगाउँदै हिँडेका मान्छेहरूको भिड देखेको थिएँ। उनीहरूको आँखामा एक किसिमको उत्साह थियो, जुन मैले पहिले कहिल्यै देखेको थिइनँ।

पछि, सरकार र माओवादीबीच 'बृहत् शान्ति सम्झौता' भयो। दश वर्ष लामो गृहयुद्ध औपचारिक रूपमा सकियो। मान्छेहरूले फेरि शान्तिको सास फेरे। पत्रपत्रिकामा बन्दुक बुझाउँदै गरेका माओवादी लडाकुका तस्बिर छापिए।

"आमा, अब बा फर्किनुहुन्छ?" मैले आशावादी हुँदै सोधेको थिएँ।

आमाले मलाई अँगालो हाल्नुभयो, तर केही बोल्नुभएन। उहाँको आँसु मेरो गालामा खस्यो। मैले बुझें, शान्ति सम्झौताले युद्ध त अन्त्य गर्यो होला, तर मेरा बा जस्ता हजारौं 'हराएका' हरूलाई फर्काउन सक्दैनथ्यो। त्यो सम्झौतामा रगतको दाग थियो, आँसुको ओबानो थियो। मेरो लागि त्यो शान्ति अधुरो थियो, मेरो व्यक्तिगत दुःखान्तको अगाडि त्यो राष्ट्रिय उत्सव फिक्का थियो।

'अन्तरिम संविधान' आयो। राजाका सबै अधिकार खोसिए। देश 'गणतन्त्र' तर्फ उन्मुख भयो। तर मेरो मनमा प्रश्न थियो – के व्यवस्था बदलिँदैमा मान्छेका पीडा बदलिन्छन्? के झण्डा बदलिँदैमा भाग्य बदलिन्छ?

नेपाल गणतन्त्र भयो। २४० वर्षे राजतन्त्रको अन्त्य! पहिलो संविधानसभाको चुनाव भयो, जसमा माओवादी सबैभन्दा ठूलो पार्टी बन्यो। प्रचण्ड प्रधानमन्त्री भए। देशले नयाँ युगमा प्रवेश गरेको घोषणा गरियो – 'नयाँ नेपाल' को युग!

म ११ वर्षको थिएँ। स्कुल जान थालेको थिएँ। इतिहासको किताबमा अब राजाहरूको सट्टा राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीहरूको नाम लेखिन थाल्यो। तर मेरो जीवनमा के परिवर्तन आयो? उही अभाव, उही संघर्ष। आमाको अनुहारमा उही थकान। गणतन्त्र आयो, तर गरिबी गएन। शान्ति आयो, तर न्याय आएन।

पहिलो संविधानसभाले संविधान बनाउन सकेन। नेताहरू सत्ताको कुर्सी दौडमा लागे। सरकारहरू फेरिरहे। कहिले माधव नेपाल, कहिले झलनाथ खनाल, कहिले बाबुराम भट्टराई। पहिलो संविधानसभा बिना उपलब्धि विघटन भयो। मान्छेहरूको आशा फेरि निराशामा बदलियो।

"यो के भइरहेको छ?" म आफैलाई सोध्थेँ। "त्यत्रो रगत बग्यो, त्यत्रो बलिदान भयो, के यही कुर्सीको खेल हेर्नलाई? के मेरो बा जस्ता हजारौंको सपना यही थियो?" मेरो किशोर मन वितृष्णाले भरिँदै गयो। राजनीतिप्रति, नेताहरूप्रति, यो सम्पूर्ण व्यवस्थाप्रति नै एक किसिमको अविश्वास झाँगिदै गयो।

फेरि संविधानसभाको चुनाव भयो। नेपाली कांग्रेस ठूलो पार्टी बन्यो। सुशील कोइराला प्रधानमन्त्री भए। फेरि उही संविधान बनाउने रटान सुरु भयो। तर मेरो मनमा कुनै उत्साह थिएन। मलाई लाग्न थालेको थियो, यो देश कहिल्यै स्थिर नहुने भयो। यहाँ केवल सत्ताको खेल चल्छ, जनता त केवल भोट बैंक हुन्, जसको प्रयोग चुनावमा हुन्छ र त्यसपछि बिर्सिइन्छ।

अन्ततः नयाँ संविधान जारी भयो। संविधानसभाबाट बनेको संविधान! तर यो खुसीयाली पनि धेरै टिकेन। संविधान जारी हुनुभन्दा केही महिना अघि, देशले अर्को महाविपत्ति बेहोर्‍यो – विनाशकारी भूकम्प। हजारौं मान्छे मरे, लाखौं घरबारविहीन भए। प्रकृतिले दिएको त्यो चोट निको हुन नपाउँदै, संविधान जारी भएलगत्तै भारतले अघोषित नाकाबन्दी लगायो। देश फेरि संकटमा फस्यो।

म १८ वर्षको युवक भइसकेको थिएँ। भूकम्पले हाम्रो अस्थायी बास पनि भत्काइदिएको थियो। हामी त्रिपालमुनि बस्न बाध्य भयौं। नाकाबन्दीले गर्दा खानेकुरा, ग्यास, औषधिको हाहाकार भयो। जीवन झन् कष्टकर बन्यो। संविधान आउँदाको झिनो आशा पनि भूकम्पको कम्पन र नाकाबन्दीको चिसोले निभाइदियो।

"नियति! कस्तो नियति लेखिएको छ हाम्रो निधारमा?" म आकाशतिर हेरेर चिच्याउन चाहन्थेँ। "एउटा संकटबाट ननिस्किँदै अर्को संकट। कहिले द्वन्द्व, कहिले दरबार हत्याकाण्ड, कहिले राजनीतिक अस्थिरता, कहिले भूकम्प, कहिले नाकाबन्दी...। के हामी नेपालीहरू केवल दुःख भोग्नकै लागि जन्मिएका हौं?"

त्यसपछि केपी ओली प्रधानमन्त्री भए। विद्यादेवी भण्डारी पहिलो महिला राष्ट्रपति बनिन्। तर देशको अवस्था सुध्रिएन। मधेसमा आन्दोलन चलिरहेको थियो। संविधानप्रतिको असन्तुष्टि कायमै थियो।

त्यसपछिका वर्षहरू पनि राजनीतिक उथलपुथलमै बिते। फेरि सरकार फेरियो, प्रचण्ड दोस्रो पटक प्रधानमन्त्री भए। फेरि शेरबहादुर देउवा आए। नयाँ संविधान अनुसार चुनाव भयो। कम्युनिस्ट गठबन्धनले बहुमत ल्यायो। केपी ओली फेरि प्रधानमन्त्री भए। दुई ठूला कम्युनिस्ट पार्टी एमाले र माओवादी केन्द्र मिलेर 'नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा)' बन्यो। दुई तिहाइको सरकार! लाग्यो, अब त देशमा स्थिरता आउला कि! विकास होला कि!

तर अहँ, त्यो आशा पनि धेरै टिकेन। नेकपाभित्रको आन्तरिक कलह चुलियो। पार्टी फुट्यो। फेरि राजनीतिक अस्थिरता सुरु भयो। अदालतको परमादेशबाट फेरि शेरबहादुर देउवा प्रधानमन्त्री भए, पाँचौं पटक!

म विश्वविद्यालयमा पढ्दै थिएँ। राजनीतिशास्त्र। विडम्बना! जुन राजनीतिले मेरो जीवन तहसनहस बनायो, म त्यही राजनीतिको अध्ययन गर्दै थिएँ। सायद म जवाफ खोज्दै थिएँ। किन यस्तो हुन्छ? कहाँ छ त्रुटि? तर जति पढ्दै गएँ, उति नै निराशा बढ्दै गयो। सिद्धान्तका ठूलाठूला कुरा किताबमा थिए, तर व्यवहारमा केवल शक्तिको कुरूप खेल थियो।

"तँ के बन्न खोज्दैछस्?" म ऐनामा हेरेर आफैलाई सोध्थेँ। "के तँ पनि यही फोहोर खेलको हिस्सा बन्नेछस्? कि पलायन हुनेछस्, जसरी हजारौं युवाहरू हरेक दिन यो देश छोडिरहेका छन्?" मेरो मनमा अन्तर्द्वन्द्व चल्थ्यो। एकातिर यो देश, यो माटोप्रतिको माया थियो, अर्कोतिर यहाँको निराशाजनक वर्तमान र अनिश्चित भविष्यप्रतिको वितृष्णा।

फेरि आम चुनाव भयो। कसैको बहुमत आएन। फेरि उही गठबन्धनको राजनीति। प्रचण्ड तेस्रो पटक प्रधानमन्त्री भए, फरक गठबन्धनको आडमा। रामचन्द्र पौडेल नयाँ राष्ट्रपति भए। यो चक्र कहिल्यै नरोकिने जस्तो लाग्न थाल्यो। सरकार बन्ने, भत्किने, नेताहरू फेरिने... तर जनताको जीवन उस्तै।

अहिले म २८ वर्षको भएँ। विश्वविद्यालय सकियो, तर रोजगारीको टुंगो छैन। आमा बूढी हुँदै जानुभएको छ। बहिनीको बिहे गर्ने बेला भयो। जिम्मेवारीको भारीले थिच्दैछ। तर अवसर कहाँ छ?

देशको राजनीति फेरि अस्थिर छ। गठबन्धनहरू फेरिन्छन्, सरकार बदलिन्छन्। हालसालैका राजनीतिक नियुक्ति र निर्णयहरूमा पनि विवाद र विरोध भइरहेको छ। अर्कोतिर, 'राजावादी' हरू सलबलाउन थालेका छन् रे! 'गणतन्त्रवादी' हरू पनि सडकमा छन् रे! फेरि उही पक्ष र विपक्षको खेल।

मलाई हाँसो उठ्छ। कहिले राजतन्त्र फाल्न लड्यौं, कहिले गणतन्त्र ल्याउन। कहिले संविधान बनाउन झगडा गर्‍यौं, कहिले त्यही संविधानको रक्षा गर्न। तर हासिल के भयो? मेरो बा जस्ता हजारौं सहिद र बेपत्ताहरूको सपना पूरा भयो? अहँ, भएन। उनीहरू केवल राजनीतिक दलहरूको सत्ता यात्राका लागि प्रयोग भएका सिँढी मात्र बने।

आज म यो देशको हाल हेर्छु र मेरो विगत सम्झिन्छु। त्यो गोर्खाको गाउँ, बाको सपना, आमाको आँसु, मेरो खोसिएको बाल्यकाल, हराएको न्याय...। यो सबै कुरा सम्झँदा छाती पोल्छ। यो देशको इतिहास र मेरो जीवनको कथा कति समान रहेछ! दुवै पीडा, अस्थिरता, अनिश्चितता र नटुंगिने संक्रमणकालले भरिएको।

"के मेरो जीवनको कुनै अर्थ छ?" म फेरि आफैलाई सोध्छु। "के यो देशमा बसेर केही हुन्छ? कि तँ पनि खाडी मुलुक वा युरोप/अमेरिका भासिने हो, आफ्नो पहिचान र विगतलाई बिर्सेर?"

मलाई थाहा छैन। मेरो अगाडि एउटा ठूलो प्रश्नचिन्ह छ। यो देशको नियति के हो? मेरो नियति के हो? के हामी सधैंभरि यही अनन्त प्रकम्पनमा बाँचिरहने हो? कहिले राजनीतिक भूकम्प, कहिले प्राकृतिक? कहिले आशाको झिल्को, कहिले निराशाको गहिराइ?

सायद, म जस्ता लाखौं युवाहरूको मौन चित्कार कसैले सुन्दैन। हामी त्यो पुस्ता हौं, जसले द्वन्द्वको विभीषिका भोग्यो, शान्तिको अधुरो सपना देख्यो, गणतन्त्रको नारा सुन्यो, तर स्थिर र समृद्ध भविष्यको अनुभूति गर्न पाएन। हामी इतिहासको एउटा दुःखान्त अध्यायका साक्षी हौं, जसको पानाहरू रगत र आँसुले लेखिएका छन्।

म झ्यालबाट बाहिर हेर्छु। उही अस्तव्यस्त सहर, उही धुलो, उही कोलाहल। कतै टाढाबाट नाराबाजीको आवाज आइरहेछ। सायद, फेरि कुनै नयाँ 'आन्दोलन' सुरु भयो होला, कुनै नयाँ 'व्यवस्था' को माग होला। तर मेरो मन अब यी सबैबाट थाकिसकेको छ। मेरो आत्मा त्यो ८ वर्षे बालकमा अड्किएको छ, जसले आफ्नो बालाई अन्तिम पटक गोलीको आवाजसँगै हराएको थियो। त्यो आवाज... त्यो प्रकम्पन... मेरो जीवनभरि मलाई पछ्याइरहनेछ, यो देशको अनन्त प्रकम्पन जस्तै।

म... एउटा हराएको बाबुको छोरो, एउटा अस्थिर देशको नागरिक, एउटा अनिश्चित भविष्य बोकेको युवक। मेरो कथा... सायद यो देशका हजारौं युवाहरूको मौन कथा हो। आँसु र पीडाले भरिएको, तर कतै भित्र अझै पनि न्याय र शान्तिको क्षीण आशा बोकेको कथा। तर त्यो आशा कहिले यथार्थमा बदलिने हो? मलाई थाहा छैन। सायद, कसैलाई पनि थाहा छैन। हामी केवल पर्खिरहेका छौं, एउटा अनन्त प्रतीक्षामा...।